Estreicherowie

Estreicherowie – rodzina naukowców i humanistów osiadła od 1781 w Krakowie. Według Stanisława Kota „najstarsza rodzina w Polsce, którą by można określić mianem inteligencji miejskiej”^[3]. Stefan Grzybowski z kolei nazwał Estreicherów „dynastią profesorsko-uniwersytecką, utrzymującą tradycję kilku pokoleń nauki oraz intelektu” oraz „ostoją politycznej myśli konserwatywnej, wyważonej, inteligentnej, rozumnej i światłej”^[4].

Rodzinnym przedsięwzięciem Estreicherów była czterdziestotomowa Bibliografia Polska^[5][6], zapoczątkowana przez Karola Estreichera (st.), kontynuowana przez jego syna Stanisława Estreichera i ukończona po niemal osiemdziesięciu latach przez wnuka – Karola Estreichera (mł.). Estreicherowie byli w większości blisko związani z Uniwersytetem Jagiellońskim – dwóch z nich było rektorami, pięciu profesorami, kilkunastu zaś doktorami tej uczelni. Stanisław Estreicher zmarł w obozie w Sachsenhausen jako ofiara Sonderaktion Krakau. Karol Estreicher mł. po II wojnie światowej był zaangażowany w rewindykację polskich dzieł sztuki zagrabionych przez Niemców, a następnie był twórcą i przez ponad dwie dekady dyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przedstawicielka ostatniego pokolenia krakowskiej gałęzi Estreicherów, Krystyna Grzybowska, pozostawiła po sobie nieukończoną Kronikę rodzinną, przedstawiającą losy rodziny od jej osiedlenia się w Krakowie do końca II wojny światowej i będącą „swoistą syntezą dziejów polskiej inteligencji”^[7].

Początki rodziny w Krakowie i miejsca w mieście z nią związane

Pierwszym przedstawicielem rodu Estreicherów zamieszkałym w Krakowie był malarz, ebenista i profesor rysunku Szkoły Głównej Krakowskiej (UJ) Dominik Oesterreicher (1750–1809), pochodzący z mieszkającej od co najmniej pierwszej połowy XVII wieku w Igławie na Morawach niemieckojęzycznej rodziny mieszczan (sukienników, kupców, browarników, lekarzy i malarzy)^[8], żonaty w 1782 r. w Igławie z (Marią) Rozalią (1761–1807), córką tamtejszego młynarza Johanna Prakescha^[9]. Malarzami religijnymi byli jego stryjowie: Franciszek (1707–1787) i Dominik st. (1721–1805). Do Krakowa przybył Dominik na zaproszenie Hugona Kołłątaja (którego poznał zapewne w Wiedniu w latach 1771–1772, a następnie towarzyszył mu w czasie podróży po Włoszech) najpierw na krótko w 1778 r., dwa lata później zaś zamieszkał tu na stałe^[10]. Już w następnym pokoleniu rodzina zmieniła nazwisko na Estreicher^[a], a w kolejnym całkowicie się spolonizowała^[11][b].

W 1784 r. Dominik (wraz z żoną) nabył na licytacji od Uniwersytetu za sumę 5810 złotych polskich zniszczoną kamienicę pojezuicką przy placu Szczepańskim (Gwardii) 2 (zburzoną w 1908 r.^[13] – na jej miejscu wzniesiono kamienicę Wolnych), sąsiadującą z gmachem Starego Teatru, której fasadę przebudował na wzór hotelu Grande Albergo w Rovereto (Tyrol), a wnętrza ozdobił ściennymi malowidłami w technice chiaroscuro. W kamienicy tej na I piętrze rodzina Estreicherów mieszkała do śmierci jego syna Alojzego w 1852 r. (II piętro zajmował zaprzyjaźniony prof. matematyki Karol Hube), gdy sprzedano ją bankowi Kirchmayera^[14][15]. Był też Dominik właścicielem podarowanego mu w 1791 r. przez króla Stanisława Augusta za pośrednictwem Kołłątaja ogrodu (wg niektórych źródeł z dworkiem^[16]) o pow. 7 arów na przedmieściu Nowa Wieś pomiędzy ul. św. Piotra a Młynówką Królewską (obecnie niezabudowany teren przed domem przy ul. Łobzowskiej 57)^[17] naprzeciw ogrodu Kremera (dziś kościół i klasztor karmelitanek bosych). Alojzy Estreicher, gdy był dyrektorem Ogrodu Botanicznego, czyli do 1843 r., zajmował w lecie służbowe sześciopokojowe mieszkanie na parterze zachodniego skrzydła pałacyku na przedmieściu Wesoła mieszczącego także Obserwatorium Astronomiczne UJ (dziś Collegium Śniadeckiego)^[18][19]. Po jego śmierci wdowa, Antonina z Rozbierskich Estreicherowa (1798–1892), nabyła kamiencę przy ul. Podwale (dziś ul. Dunajewskiego 4), nazwaną później Pałacem Dunajewskich od nazwiska jej zięcia Juliana Dunajewskiego żonatego z jej córką Marią (1830–1902). Innymi budynkami w Krakowie związanymi z Estreicherami były: kamienica przy ul. Poselskiej 8 (obecnie 10) będąca w latach 1894–1908 własnością Stefanii z Grabowskich Estreicherowej (1837–1917), córki Ambrożego Grabowskiego, żony Karola Estreichera (st.), i nazywana dlatego Estreicherówką oraz gmach Collegium Maius, gdzie Karol (st.) wraz z rodziną zajmował jako dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej na drugim piętrze ośmiopokojowe mieszkanie służbowe w latach 1868–1905^[20], a także kamienica przy ul. Sobieskiego 10–12^[21], gdzie Stanisław Estreicher wraz z żoną Heleną po przeprowadzce z ul. Kilińskiego 5 (obecnie aleja Słowackiego 9) prowadzili w latach 1909–1939 jeden z czołowych krakowskich salonów towarzyskich^[22][23][24]. Z kolei w przeniesionej z Ojcowa na Wolę Justowską tzw. Nowej Estreicherówce przy ul. Sarnie Uroczysko 15^[25] zaprojektowanej przez Józefa Gałęzowskiego^[26], mieszkał w latach 1948–1984 Karol Estreicher (mł.).

Mniej znaną wspólną rodzinną pasją Estreicherów było szopkarstwo^[27]. Karol (st.) jako pierwszy, ok. 1848 r., spisał tekst przedstawienia szopki krakowskiej, a Stanisław i Tadeusz występujący pod wspólnym pseudonimem „dr Jan Krupski” wydali w 1904 r. poświęconą jej książkę^[28], ułożyli tekst przedstawienia grywanego do dziś oraz oferowali Muzeum Etnograficznemu jedne z najstarszych szopek: „matkę wszystkich szopek” Michała Ezenekiera^[29] oraz szopkę kukiełkową z Wieliczki^[30]. Szopka zbudowana w 1915 r. przez Tadeusza Estreichera grywała we Fryburgu w Szwajcarii dla robotników polskich^[31], a w latach 1922–1939 i w 1948 r. była wystawiana w Polsce, gdzie przedstawienia przygotowywali synowie Tadeusza: Leon i Zygmunt^[32], którzy byli również autorami tekstów^[33], a także jego córki: Irena Estreicherówna (1924–1984) i Maria z Estreicherów Jodłowska (1922–2016)^[34]. Z kolei Karol (mł.) dał piękny opis przedstawienia szopkowego w swej wspomnieniowej książce^[35].

Przedstawiciele rodziny

Potomkami Dominika i Rozalii byli m.in.^[36][37]:

• Alojzy Estreicher (1786–1852) – syn Dominika, dr medycyny i filozofii, profesor i rektor UJ, botanik, odnowiciel Ogrodu Botanicznego UJ;
• Adolf Estreicher (1820–1886) – syn Alojzego, dr praw UJ^[38], sędzia w Lublinie i Janowie Lubelskim^[39];
• Antoni Estreicher (1826–1906) – syn Alojzego, dr medycyny UJ, lekarz, filantrop i społecznik warszawski;
• Karol Estreicher (st.) (1827–1908) – syn Alojzego, prawnik, dr filozofii SGW, historyk literatury, bibliograf, teatrolog, długoletni dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej;
• Stanisław Estreicher (1869–1939) – syn Karola (st.), historyk prawa, bibliograf, publicysta „Czasu”, profesor i rektor UJ;
• Tadeusz Estreicher (1871–1952) – syn Karola (st.), chemik, profesor Uniwersytetu we Fryburgu i UJ;
• Maria Estreicherówna (1876–1966) – córka Karola (st.), dr filozofii UJ, nauczycielka, pisarka, tłumaczka;
• Kazimierz Estreicher (1881–1928) – syn Antoniego, rzeźbiarz^[40];
• Jadwiga z Estreicherów Kozicka (1887–1973) – wnuczka Adolfa, córka Antoniego Bogumiła (1857–1929), właściciela majątku Borów; parazytolog, dr nauk rolniczych SGGW, docent w Instytucie Parazytologii PAN^[41];
• Krystyna z Estreicherów Grzybowska (1902–1963) – córka Stanisława, pisarka, teatrolog, redaktor „Czasu”;
• Ewa z Estreicherów Grodzicka (1904–1978) – córka Stanisława, mistrzyni i rekordzistka Polski w pływaniu, skokach z wieży i trampoliny^[42], dr praw UJ, statystyk;
• Karol Estreicher (mł.) (1906–1984) – syn Stanisława, historyk sztuki, bibliograf, profesor UJ i długoletni dyrektor Muzeum UJ;
• Leon Estreicher (1916–1991) – syn Tadeusza, dr medycyny UJ, lekarz i społecznik w Radkowie^[43][44];
• Zygmunt Estreicher (1917–1993) – syn Tadeusza, etnomuzykolog, profesor uniwersytetów w Neuchâtel i Genewie, wieloletni członek Rady Fundacji im. Kościelskich^[45];
• Stefan Estreicher(inne języki)(ur. 1952) – syn Zygmunta, fizyk, enolog, Paul W. Horn profesor w Texas Tech University^[46],

a także:

• Stanisław Dunajewski (1859–1912) – wnuk Alojzego, syn Marii z Estreicherów Dunajewskiej (1830–1902), dr praw UJ, starosta żywiecki, wadowicki i tarnowski;
• Bronisława Steinowa (1882–1965) – wnuczka Karola (st.), córka Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej (1859–1946), autorka książek dla młodzieży i historycznych;
• Stanisław Trznadel (1889–1970) – prapraprawnuk Dominika, praprawnuk Klary z Estreicherów Faschingowej (1784–1853), dr medycyny Uniwersytetu Lwowskiego, lekarz i społecznik w Czeladzi^[47];
• Leon Kulczyński (1894–1915) – wnuk Karola (st.), syn Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej, student prawa UJ, chorąży 2. Pułku Piechoty Legionów, poległ 7 listopada pod Bielgowem na Wołyniu, kawaler Orderu Virtuti Militari klasy V^[48];
• Teresa Kulczyńska (1894–1992) – wnuczka Karola (st.), córka Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej, prekursorka pielęgniarstwa w Polsce^[49][50];
• Antoni Karol Rosner (1896–1942) – wnuk Karola (st.), syn Zofii z Estreicherów Rosnerowej (1867–1950), ppłk. dypl. WP, szef Wydz. Wojsk. KGRP w Wolnym Mieście Gdańsku^[51], szef oddziału II sztabu Armii „Pomorze”^[52], prezes KS "Gedania"^[53];
• Karol Rosner (1904–1944) – wnuk Karola (st.), syn Zofii z Estreicherów Rosnerowej, chemik, inżynier w Hucie Baildon, żołnierz AK, poległ w powstaniu warszawskim^[54];
• Jan Rosner (1906–1991) – wnuk Karola (st.), syn Zofii z Estreicherów Rosnerowej, prawnik i ekonomista, profesor SGPiS;
• Andrzej Dunajewski (1908–1944) – prawnuk Alojzego, wnuk Marii z Estreicherów Dunajewskiej, zoolog, ornitolog, dr Uniwersytetu Warszawskiego, zginął wraz z żoną oraz córką w powstaniu warszawskim;
• Zofia Dormanowska (1910–1995) – prawnuczka Karola (st.), wnuczka Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej, prawniczka i poetka^[55];
• Mieczysław Stein (1913–1940) – prawnuk Karola (st.), wnuk Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej, entomolog-apiolog, mgr Uniwersytetu Poznańskiego, zginął w czasie ucieczki z łagru;
• Jerzy Węgierski (1915–2012) – prawnuk Karola (st.), wnuk Bronisławy z Estreicherów Domaszewskiej (1860–1933), dr nauk technicznych, profesor Politechniki Krakowskiej, badacz dziejów AK, więzień Gułagu;
• Adam Hoffman (1918-2001) – prawnuk Karola (st.), wnuk Jadwigi z Estreicherów Kulczyńskiej, malarz i rysownik, wykładowca katowickiej filii Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie;
• Stefan Kozicki (1923–1991) – prawnuk Adolfa, syn Jadwigi z Estreicherów Kozickiej, dziennikarz;
• Antoni Mączak (1928–2003) – prawnuk Karola (st.), wnuk Bronisławy z Estreicherów Domaszewskiej, historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego;
• Stanisław Grzybowski (1930–2022) – wnuk Stanisława, syn Krystyny z Estreicherów Grzybowskiej, historyk, profesor Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie;
• Andrzej Rosner (ur. 1949) – prawnuk Karola (st.), wnuk Zofii z Estreicherów Rosnerowej, historyk, wydawca;
• Wojciech Słomczyński (ur. 1962) – prawnuk Stanisława, wnuk Krystyny z Estreicherów Grzybowskiej, matematyk, profesor UJ;
• Szymon Słomczyński (ur. 1988) – praprawnuk Stanisława, prawnuk Krystyny z Estreicherów Grzybowskiej, pisarz.

Estreicherowie byli blisko spowinowaceni z innymi znanymi krakowskimi rodzinami inteligenckimi, m.in. Dunajewskich^[56], Grabowskich, Grzybowskich, Kopffów^[57], Kremerów^[58], Kulczyńskich^[59] i Rosnerów, a także z lwowską rodziną Longchamps de Bérier^[60][61]. W 1882 r. Karol Estreicher (st.) otrzymał szlachectwo w c.k. monarchii z przydomkiem Rozbierski^[62] (Antonina Rozbierska, córka Bertranda Antoniego Rosbierskiego (1764–1815), profesora Uniwersytetu Lwowskiego^[63][64], była żoną Alojzego Estreichera) oraz herbem Zadora i dlatego część członków rodziny używała później, choć rzadko, podwójnego nazwiska Estreicher-Rozbierski lub Estreicher von Rozbierski.

Gałąź austriacka

Austriacka gałąź rodziny mieszkała w XIX i XX wieku w różnych rejonach monarchii austro-węgierskiej, a później w Austrii, i utrzymywała przez wszystkie te lata kontakt z gałęzią polską^[65]. Jej znanymi przedstawicielami byli:

• Gustav von Oesterreicher (1834–1911) – dyplomata austriacki; jego dziadek Johannes Franz Anselm Oesterreicher (ur. 1754), chirurg w Igławie, był bratem Dominika Oesterreichera^[66];
• Leopold von Oesterreicher (1874–1956) – syn Gustawa, generał austriacki^[67];
• Karl Österreicher (1918–2000) – syn Leopolda, generał austriacki i attaché wojskowy w Bernie i Budapeszcie^[68].

Upamiętnienie i spuścizna

W Nowej Estreicherówce przy ul. Sarnie Uroczysko 15 na Woli Justowskiej w Krakowie powstało Muzeum Rodu Estreicherów, będące jednym z trzech oddziałów muzealnych Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych^[c][69]. Stowarzyszenie to jest także właścicielem dużego zbioru archiwaliów (w tym listów i zdjęć) związanych z Estreicherami.

Na Wydziale Polonistyki UJ działa Centrum Badawcze Bibliografii Polskiej Estreicherów^[70], kontynuujące wydawanie Bibliografii Polskiej (tzw. Nowy Estreicher), również w wersji elektronicznej^[71][72]. Rodzinę upamiętnia ponadto ulica Estreicherów na Woli Justowskiej oraz Zaułek Estreichera (dawniej dziedziniec Huta) między Collegium Maius a Collegium Nowodworskiego UJ^[73][74]. Rodzinny grobowiec Estreicherów znajduje się na Cmentarzu Rakowickim w kwaterze Ba, obok położone są groby Alojzego Estreichera i jego żony Antoniny z Rozbierskich, natomiast w murze cmentarnym zachowały się tablice epitafijne Dominika (pas La)^[75] i Rozalii (pas Kb)^[76], jedne z najstarszych na cmentarzu^[d], a także Anieli Estreicherówny (1823–1825), córki Alojzego (pas Kb).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• K. Grzybowska, Estreicherowie. Kronika rodzinna, Kraków 2010 (1. wyd. 1969, 2. wyd. 1999).
• Karol Estreicher: Dziennik wypadków. Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych.brak strony w książce
  Za lata 1939–1945 (t. I, 2001), 1946–1960 (t. II, 2002), 1961–1966 (t. III, 2003), 1967–1972 (t. IV, 2004), 1973–1977 (t. V, 2006), 1978–1980 (t. VI, 2013), 1981–1984 (t. VII, cz. I–II, 2014).
• D., Estreicherowie, Kurjer Warszawski 187 (1902), s. 7.
• L. Tomanek, Kraków, który nie przemija. Pięć pokoleń Estreicherów, Kuryer Literacko-Naukowy 105 (1939), s. 2–4.
• E. Domańska, Estreicherowie, rodzina 48 (1987), s. 12.
• A. Krawczuk, Opowieści o zmarłych. Cmentarz Rakowicki, część 3 i 4, Kraków 1988, s. 110–119.
• H. Byrska, Estreicherowie, Acta Universitatis Jagellonicae 12 (1992), s. 18–20.
• J. Adamczewski, Estreicherowie, [w:] Krakowskie rody, Kraków 1994, s. 8–107.
• Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków 2000, s. 192–194.
• J. Miliszkiewicz, Ostatni – Karol Estreicher, Wzlot – Leon Estreicher, [w:] Polskie gniazda rodzinne, Warszawa 2003.
• L. Peters, Geny Estreicherów, Kraków 12(14) (2005), s. 32–35.
• A. Gabryś, Niedziela w południe, [w:] Salony krakowskie, Kraków 2006, s. 186–203.
• S. Grzybowski, Wspomnienie o Estreicherach, [w:] Tarasiewicz, J. red., Karol Estreicher (1827–1908) – bibliograf, bibliotekarz, historyk teatru. Warszawa 2009, s. 101–116.
• J. Miliszkiewicz, Wokół tradycji – Estreicherowie, Spotkania z Zabytkami 7(169) (2009), s. 30–31.
• M. Bajer, Estreicherowie. Cz. 1, Sztuka, nauka, historia (Rody uczone; [cz.] 156), Forum Akademickie 18, nr 1 (2011), s. 64–65; Cz. 2, Spisana wielość (Rody uczone; [cz.] 157), Forum Akademickie 18, nr 2 (2011), s. 64–65.
• P. Plichta, Rodzina wizytówką miasta. Przypadek Krakowa, Pogranicze. Studia Społeczne 24 (2014), s. 97–116.
• D. Matelski, Karol Estreicher Jr. (1906–1984) – biografia wielkiego Polaka. Tom I (do 1939 roku), Kraków 2016.
• D. Matelski, Karol Estreicher Jr. (1906–1984) – biografia wielkiego Polaka. Tom II (1939–1945), Kraków 2017.
• M. Schirmer, Estreicherowie. Niestrudzeni badacze polskich śladów, [w:] Wybitne rody, które tworzyły polską kulturę i naukę, Warszawa 2017.

Linki zewnętrzne

• Niezwykła krakowska rodzina
• Dzieje rodu Estreicherów
• Estreicherowie: dzieje rodu
• Ród Estreicherów
• Muzeum Rodu Estreicherów
• Elektroniczna baza Bibliografii Estreichera
• Estreicherowie na straży polskiej kultury
• Opowieść o niezwykłym rodzie Estreicherów
• Estreicherowie – dzieje rodu uczonych