Marcin Król

Ten artykuł dotyczy polskiego filozofa i historyka idei. Zobacz też: inne osoby o tym imieniu i nazwisku.

Marcin Feliks Król

Marcin Król (2006)
Data i miejsce urodzenia	18 maja 1944 Warszawa
Data i miejsce śmierci	25 listopada 2020 Biała Podlaska
Profesor nauk humanistycznych
Specjalność: historia idei, filozofia polityki
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1971
Habilitacja	1977
Profesura	12 lipca 1999
Nauczyciel akademicki
Uczelnia	Uniwersytet Warszawski
Instytut	Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Marcin Feliks Król (ur. 18 maja 1944 w Warszawie^[1], zm. 25 listopada 2020 w Białej Podlaskiej^[2]) – polski filozof polityki, historyk idei, nauczyciel akademicki i publicysta. Działacz opozycji demokratycznej w okresie PRL. Profesor nauk humanistycznych.

Uczestnik wydarzeń marcowych w 1968, więziony w tym samym roku przez kilka miesięcy. Długoletni współpracownik „Tygodnika Powszechnego”, współzałożyciel (wraz z Wojciechem Karpińskim) pisma „Res Publica”, a także jego redaktor naczelny. W 1975 sygnatariusz Listu 59 przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. Współpracownik PPN oraz członek TKN. Na początku lat 80. doradca NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze. W 1988 zaproszony w skład Komitetu Obywatelskiego. W III RP profesor zwyczajny Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 1996–2002 i 2005–2012 dziekan Wydziału Stosowanych Nauk Społecznych UW, przewodniczący rady Fundacji im. Stefana Batorego (2009–2020).

Życiorys

Rodzina

Był synem Stanisława Józefa Króla^[2] (1902–1984), profesora Politechniki Warszawskiej, i Zofii Antoniny^[2] z domu Trybulskiej^[1]. Jego ojcem chrzestnym był Józef Rybicki^[3].

Marcin Król był żonaty z teatrolożką Małgorzatą Dziewulską^[4], a następnie z tłumaczką Julią Kalinowską-Król^[1]. Miał dwoje dzieci: córkę Zofię^[5] i syna Józefa^[1].

Okres PRL

Lata 60. i 70.

Był absolwentem VI Liceum Ogólnokształcącego im. Tadeusza Reytana w Warszawie (1961)^[6][7]. Tam zaprzyjaźnił się z Wojciechem Karpińskim, kolegą z klasy i późniejszym wieloletnim współpracownikiem^[8]. W 1966 ukończył studia filozoficzne, a w 1967 studia socjologiczne (studiował dwa kierunki równolegle) na Uniwersytecie Warszawskim^[9]. Jego praca magisterska z dziedziny filozofii nosiła tytuł Absolut epistemologiczny i komunikacja intersubiektywna u Kartezjusza i Husserla^[10]. W 1967 rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim studia doktoranckie^[9].

W styczniu 1968 uczestniczył w proteście przeciwko zdjęciu ze sceny spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. 8 marca 1968 wziął udział w demonstracji studenckiej w obronie relegowanych z Uniwersytetu Warszawskiego studentów; był członkiem delegacji studenckiej, która podjęła rozmowy z władzami uczelni. 9 marca 1968 uczestniczył w nieformalnym spotkaniu u Włodzimierza Kofmana, na którym omawiano przebieg wydarzeń i rozważano dalsze możliwości protestu. W kolejnych dniach wspierał komitet studencki, który koordynował dalsze protesty^[11]. 10 kwietnia 1968 został zatrzymany, a 12 kwietnia 1968 aresztowany po zarzutem „organizacji nielegalnych zgromadzeń”^[9]; zwolniono go bez procesu po trzech miesiącach^[6].

Następnie kontynuował studia doktoranckie, w 1971 obronił pracę doktorską pt. Historia i utopia. Świadomość historyczna w ideologii jakobinów (1789–1794), napisaną pod kierunkiem Niny Assorodobraj-Kuli^[12]. Od 1972 był zatrudniony w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk^[6][9]. Na przełomie lat 60. i 70. nawiązał współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym”, w którym debiutował w 1972^[13]. Razem z Wojciechem Karpińskim publikował na jego łamach teksty w cyklu Od Mochnackiego do Piłsudskiego. Sylwetki polityczne XIX wieku, które ukazały się drukiem w 1974 (okrojone przez cenzurę, która nie zgodziła się m.in. na pierwszą część tytułu)^[6]. Książka ta była jedną z ważnych lektur środowisk opozycyjnych II połowy lat 70.^[6]; była dyskutowana m.in. w środowisku Aleksandra Halla, który uważał ją za wyjątkowo ważną dla przełamania lęku przed ideą narodową^[14].

W 1975 podpisał List 59, którego sygnatariusze protestowali przeciwko zmianom w Konstytucji PRL, w tym wpisaniu do niej kierowniczej roli PZPR i wieczystego sojuszu z ZSRR^[6]. W 1977 uzyskał w IFiS PAN stopień doktora habilitowanego^[1], na podstawie pracy poświęconej polskiemu konserwatyzmowi XIX wieku^[15]. W latach 1977–1978 przebywał w USA, wykładał na Uniwersytecie Yale i Uniwersytecie Teksańskim w Austin^[6].

Po powrocie do Polski włączył się w działania niezależne od władz. Jesienią 1978 został członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych, w roku akademickim 1979/1980 powierzono mu prowadzenie seminarium Polska myśl polityczna XX wieku. Był opiekunem przygotowywanej przez Aleksandra Halla pracy doktorskiej zatytułowanej Polska myśl polityczna na przełomie XIX i XX wieku, a w 1981 wydał broszurę Józef Piłsudski – ewolucja myśli politycznej^[16]. W 1978 założył razem z Wojciechem Karpińskim pismo „Res Publica” (pierwszy numer ukazał się na początku 1979) i został jego redaktorem naczelnym^[6]. Ambicją pisma było poszukiwanie liberalno-konserwatywnego, pragmatycznego stylu pisania o polityce, wolnego od nadużywania patriotycznych haseł i symboli^[17].

W 1979 w emigracyjnym wydawnictwie Libella opublikował książkę Style politycznego działania. Wokół „Buntu Młodych” i „Polityki”, która odbiła się szerokim echem w środowiskach opozycji^[18]. W książce tej wskazywał na aktualność myśli konserwatywnej dla kształtowania filozofii polityki opartej na roztropnym rozpoznawaniu problemów społecznych, a także formowania wewnętrznej suwerenności narodu. Jednocześnie wykluczał stosowanie ideologii konserwatywnej w bieżącej akcji politycznej, uznając takie próby za groteskowe^[19].

Również w 1979 został członkiem polskiego oddziału PEN Clubu^[20].

Lata 80.

W okresie wydarzeń sierpniowych w 1980 był sygnatariuszem skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami^[21]. Współpracował z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym, dla którego przygotował wydane w sierpniu 1980 fragmenty pamiętników Jeana Monneta^[22]. W 1980 został doradcą NSZZ „Solidarność” Regionu Mazowsze, nie był jednak członkiem związku, gdyż formalnie nigdzie nie pracował^[6]. Podjął pozostawioną bez odzewu próbę legalizacji „Res Publiki”, której wydawanie zakończyło wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981^[6].

Na początku lat 80. został członkiem zespołu redakcyjnego „Tygodnika Powszechnego”^[23]. W latach 80. przybliżał w dalszym ciągu myśl konserwatywną, w 1982 opublikował pracę Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich, a w 1985 książkę Konserwatyści a niepodległość. Studia nad polską myślą konserwatywną XIX wieku^[24]. Pozostawał natomiast krytyczny wobec dziedzictwa Narodowej Demokracji^[25]. Wartości konserwatywne uznawał za istotne w refleksji teoretycznej, prowadzenie polityki prawicowej uważał jednak za anachroniczne^[26]. W latach 1983–1985 współtworzył Grupę Publicystów Politycznych, która sformułowała propozycję ugody politycznej z władzami komunistycznymi. Dzięki temu miały zostać zapoczątkowane procesy modernizacyjne, ku czemu miały prowadzić ułatwienia dla prywatnej inicjatywy w gospodarce oraz niezależne od władz działania w sferze kultury i nauki^[27]. Grupa nie widziała sensu prowadzenia polityki prowadzonej wyłącznie dla celów dalekosiężnych, takich jak niepodległość i demokracja^[28]. Jesienią 1984 zaangażował się w założony przez Stanisława Stommę Klub Myśli Politycznej „Dziekania”; należał obok jego twórcy do głównych ideologów tego środowiska, kontynuując poszukiwanie realistycznych prób tworzenia większej autonomii obywatelskiej^[29]. Jego oponenci w środowiskach opozycyjnych (Adam Michnik, publicyści pisma „Krytyka”) nazwali jego styl myślenia „nowym realizmem”, krytykując koncepcję ugody – jak uważali – za wszelką cenę^[30]. Środowiska prawicowe z kręgu Wiesława Chrzanowskiego i Marka Jurka obawiały się fasadowych układów z władzą i rozmycia ideowego ruchu proweniencji konserwatywno-narodowej o odcieniu katolickim^[31]. Czesław Bielecki uważał natomiast, że stanowisko „realistyczne” jest zbyt minimalistyczne, a nadto cechuje się nadmiernie gabinetowym, salonowym stylem^[32]. Poczynając od 1986, Marcin Król był członkiem nieformalnego konwentu seniorów „Dziekanii”, wyznaczającego program działania klubu. W 1987 zaczął rozluźniać swoją współpracę, albowiem preferował wcześniejszą formułę klubu dyskusyjnego, zamiast sformalizowanego stowarzyszenia. W tym okresie zaczęło być mu bliżej do środowiska sformowanego wokół Lecha Wałęsy, Tadeusza Mazowieckiego i Bronisława Geremka^[33]. Po legalizacji KMP „Dziekania” jako stowarzyszenia w sierpniu 1988 wszedł jeszcze w skład pozastatutowego Konwentu Opiniodawczego^[34].

Po wielomiesięcznych staraniach w czerwcu 1987 rozpoczął wydawanie, tym razem w obiegu oficjalnym, reaktywowanego pisma „Res Publica” (w nakładzie 25 tys. egzemplarzy) i został jego redaktorem naczelnym. Jakkolwiek oznaczało to faktyczne poszerzenie możliwości działania niezależnego od władz, spotkało się z negatywnym odbiorem części opinii publicznej^[6][35]. W listopadzie 1987 uczestniczył w spotkaniu 60 intelektualistów zaproszonych przez Lecha Wałęsę w celu poszukiwania możliwości formowania bardziej demokratycznego ustroju PRL. W czasie tego spotkania opowiedział się przeciwko jednolitemu kierownictwu całej opozycji (pogląd ten okazał się jednak mniejszościowy)^[36]. Na łamach podziemnego pisma „Wola” we wrześniu 1988 postulował stworzenie Komitetu Ocalenia Ekonomicznego składającego się z fachowców wybranych wspólnie przez władzę i opozycję^[37]. W „Tygodniku Powszechnym” zamieścił jesienią 1988 i w styczniu 1989 cykl artykułów poświęconych minimalnym warunkom ugody z władzami PRL, które dotyczyły legalizacji NSZZ „Solidarność”, odpolitycznienia gospodarki, zapewnienia legalnego działania opozycji oraz postulatu prowadzenia jawnej polityki międzynarodowej^[38]. W grudniu 1988 został członkiem Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie. W 1989 uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, pracował w zespole do spraw reform politycznych i w podzespole do spraw środków masowego przekazu^[6]. Bezpośrednio po wyborach parlamentarnych w czerwcu 1989 opowiadał się na forum KO za budowaniem pluralistycznego życia politycznego i stworzeniem szerokiej partii obywatelskiej^[39]. 22 czerwca wszedł w skład komisji ds. reorganizacji Komitetu Obywatelskiego, w ramach której przygotował projekt przekształcenia go w Radę Ruchu Obywatelskiego. Celem nowego organu miało być wzmocnienie ruchu regionalnych komitetów obywatelskich, tak aby mogły w większym stopniu animować inicjatywy lokalne, przygotować się do wyborów samorządowych i stać się zapleczem dla Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego^[40]. Projekt ten nie znalazł ostatecznie poparcia na forum Komitetu Obywatelskiego z uwagi na niejasny status lokalnych komitetów^[41]. W grudniu 1989 Marcin Król został członkiem rady Fundacji Obywatelskiej, której celem miało być wsparcie ruchu komitetowego^[42].

III Rzeczpospolita

W 1990 został członkiem prezydenckiego sztabu wyborczego Tadeusza Mazowieckiego^[6]. W kolejnych latach pomimo wielu propozycji znalazł się poza czynną polityką, poświęcając się pracy naukowej i publicystycznej^[43].

Do 1992 pozostawał redaktorem naczelnym pisma „Res Publica”, następnie do 2007 był redaktorem naczelnym pisma „Res Publica Nowa”^[6][44]. W 1992 został pracownikiem Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 1996–2002 oraz 2005–2012 był dziekanem, a w latach 2002–2005 prodziekanem Wydziału Stosowanych Nauk Społecznych UW^[45], kierował założoną przez siebie w 2003 Katedrą Studiów nad Tradycją i Zmianą Społeczną w XIX i XX wieku (od 2007 pod nazwą Katedra Historii Idei i Antropologii Kulturowej)^[46]. W 1999 otrzymał tytuł profesora nauk humanistycznych^[47].

Był członkiem Collegium Invisibile^[48], w latach 2009–2020 przewodniczącym rady Fundacji im. Stefana Batorego^[49][50].

W okresie III RP wydał kilkanaście książek, poświęconych m.in. zaletom i wadom myśli liberalnej, miejscu romantyzmu w polityce polskiej, pojęciu patriotyzmu, kryzysowi intelektualnemu i duchowemu zagrażającemu Europie. Popularyzował także historię myśli politycznej, akcentując jej aktualność w konfrontacji z problemami współczesności^[51]. Podejmował refleksję nad wolnością, w tym nad jej relacjami ze sprawiedliwością i równością^[43], oraz nad zagadnieniem demokracji^[52].

Od 2000 publikował w „Tygodniku Powszechnym” stały felieton^[53]. W 2008 zrezygnował z dalszej współpracy z tym tygodnikiem, był krytyczny wobec sposobu redagowania pisma^[54][55]. Współpracował z gazetą „Dziennik Polska-Europa-Świat” i jej dodatkiem „Europa”^[56][57]. Później był stałym komentatorem „Dziennika Gazety Prawnej”^[58].

W udzielonym w 2014 „Gazecie Wyborczej” wywiadzie pt. Byliśmy głupi^[59], a następnie w wydanej w 2015 książce pod tym samym tytułem, krytycznie spojrzał na sposób transformacji Polski po upadku komunizmu oraz na udział swojej formacji w tych przemianach^[60].

Od lat 90. mieszkał w Drelowie w powiecie bialskim^[2]. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 315a, rząd 4, miejsce 24)^[61].

Odznaczenia i wyróżnienia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2011, nadany przez prezydenta Bronisława Komorowskiego, za wybitne zasługi dla przemian demokratycznych w Polsce, za znaczące osiągnięcia w działalności publicznej i społecznej)^[62]
• Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1975)^[63]

Publikacje

Prace własne

• Sylwetki polityczne XIX wieku, Znak, Kraków 1974 (z Wojciechem Karpińskim).
• Style politycznego myślenia: wokół «Buntu młodych» i «Polityki», Libella, Paryż 1979.
• Józef Piłsudski. Ewolucja myśli politycznej, Niezależny Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981.
• Ład utajony, Znak, Kraków 1983^[64].
• Słownik demokracji, Wszechnica Społeczno-Polityczna, Kraków 1983.
• Konserwatyści a niepodległość. Studia nad polską myślą konserwatywną XIX wieku, Pax, Warszawa 1985^[65].
• Podróż romantyczna, Libella, Paryż 1986^[66].
• Liberalizm strachu czy liberalizm odwagi (seria Demokracja. Filozofia i praktyka), Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 1996^[67].
• Od Mochnackiego do Piłsudskiego: sylwetki polityczne XIX wieku (z Wojciechem Karpińskim), Świat Książki, Warszawa 1997^[68] (poszerzone o fragmenty usunięte przez cenzurę wydanie książki Sylwetki polityczne XIX wieku).
• Romantyzm – piekło i niebo Polaków, Fundacja „Res Publica”, Warszawa 1998^[69].
• Historia myśli politycznej. Od Machiavellego po czasy współczesne, Arche, Gdańsk 1998.
• Patriotyzm przyszłości, Rosner & Wspólnicy, Warszawa 2004^[70].
• Bezradność liberałów. Myśl liberalna wobec konfliktu i wojny, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005^[71].
• Nieco z boku. Autobiografia niepolityczna, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008^[72].
• Czego nas uczy Leszek Kołakowski, Czerwone i Czarne, Warszawa 2010^[73].
• Europa w obliczu końca, Czerwone i Czarne, Warszawa 2012^[74].
• Klęska rozumu: kulisy najważniejszych wydarzeń w historii najnowszej, Czerwone i Czarne, Warszawa 2013^[75].
• Słownik demokracji samorządowej, Kurhaus Publishing, Warszawa 2014^[76].
• Wielcy władcy: Richelieu, Bismarck, de Gaulle, Churchill, Czerwone i Czarne, Warszawa 2014^[77].
• Byliśmy głupi, Czerwone i Czarne, Warszawa 2015^[78].
• Pora na demokrację, Znak, Kraków 2015^[79].
• Lepiej już było. O luksusie wolności, niepamięci i trzech wartościach europejskich, Czerwone i Czarne, Warszawa 2016^[80].
• Jaka demokracja?, Agora, Warszawa 2017^[81].
• Do nielicznego grona szczęśliwych, Iskry, Warszawa 2018^[82].
• Krótka historia myśli politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2019^[83].
• Pakuję walizkę, Iskry, Warszawa 2021^[84].

Opracowania

• Stańczycy. Antologia myśli społecznej i politycznej konserwatystów krakowskich, Pax, Warszawa 1982 – wybór tekstów, przedmowa i przypisy.
• Historia i polityka. Wybór publicystyki Adolfa Bocheńskiego, PIW, Warszawa 1989 – wybór, opracowanie i przedmowa.
• Zygmunt Krasiński Wybór listów politycznych, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013 – wprowadzenie i redakcja naukowa.
• Konserwatyści polscy 1918–1939. Wybór pism, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 – wprowadzenie i redakcja naukowa.
• Genealogia współczesności. Historia idei w Polsce 1815–1939, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015 – redakcja naukowa (z Bartłomiejem Błesznowskim i Adamem Puchejdą).

Tłumaczenia

• Społeczne ramy pamięci Maurice’a Halbwachsa, PWN, Warszawa 1969.
• Socjologia i antropologia Marcela Maussa, PWN, Warszawa 1973 (z Jerzym Szackim i Krzysztofem Pomianem).
• U źródeł nowoczesnego religioznawstwa Franka E. Manuela, Książka i Wiedza, Warszawa 1973 (z Janiną Wiercińską).
• Bitwa milczenia Vercorsa, Czytelnik, Warszawa 1974.
• O demokracji w Ameryce Alexisa de Tocqueville’a, PIW, Warszawa 1976.
• Morze Śródziemne i świat śródziemnomorski w epoce Filipa II. T. 2 Fernanda Braudela, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1977 (z Marią Kwiecińską).
• Polska rewolucja. Solidarność Timothy’ego Gartona Asha, Polonia, Londyn 1987 (z Małgorzatą Dziewulską).
• Telewizja – zagrożenie dla demokracji, Sic!, Warszawa 1996 (z esejami Złodziejka czasu, niewierna służebnica Johna Condry’ego i Prawo do telewizji Karla Poppera).
• Zwyczajne przywary Judith N. Shklar, Znak, Kraków 1997.
• Wiek skrajności. Spojrzenie na krótkie dwudzieste stulecie Erica Hobsbawma, Politeja i Świat Książki, Warszawa 1999 (z Julią Kalinowską-Król).
• O demokracji Roberta Dahla, Znak, Kraków 2002.

Powieści

• Prowincja, W.A.B., Warszawa 2017 (powieść kryminalna).

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Król, Marcin [online], Instytut Herdera w Marburgu [dostęp 2021-01-28]  (niem.).