Tayvan

Çin Cumhuriyeti 中華民國 (Çince) Zhōnghuá Mínguó (Pinyin)
Bayrak Arma
Millî marş 中華民國國歌 Zhōnghuá Mínguó Guógē "Çin Cumhuriyeti Ulusal Marşı" Bayrak marşı 中華民國國旗歌 Zhōnghuá Míngúo Gúoqígē "Çin Cumhuriyeti Ulusal Bayrak Marşı"
Ulusal mühür 中華民國之璽 Çin Cumhuriyeti Mührü Ulusal çiçek 梅花 Erik çiçeği
Çin Cumhuriyeti konumu (yeşil)
Başkent	Taipei
En büyük şehir	Yeni Taipei
Resmî dil(ler)	Standart Çince
Demonim	Çinli
Hükûmet	Üniter yarı başkanlık sistemli cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Tsai Ing-wen • Cumhurbaşkanı Yardımcısı Lai Ching-te • Başbakan Chen Chien-jen • Yasama Yuanı Başkanı You Si-kun • Kontrol Yuanı Başkanı Chen Chu • Yargı Yuanı Başkanı Hsu Tzong-li • Denetleme Yuanı Başkanı Huang Jong-tsun
Tarihçe
• Xinhai Devrimi 10 Ekim 1911 • Tayvan'ın kontrolü 25 Ekim 1945 • Anayasanın kabulü 25 Aralık 1947 • Mevcut hükûmetin kuruluşu 20 Mayıs 1948 • Hükûmetin Taipei'ye taşınması 7 Aralık 1949 • BM temsilinin kaybı 25 Ekim 1971 • Boğazlar Yasası'nın yürürlüğe girmesi 31 Temmuz 1992
Yüzölçümü
• Toplam	36.197 km2 (137.)
• Su (%)	10,34
Nüfus
• 2021 tahminî	23.451.837
• 2021 sayımı	23.123.866[1] (56.)
GSYİH (SAGP)	2021 tahminî
• Toplam	$1,4 trilyon (19.)
• Kişi başına	$59.398 (13..)
GSYİH (nominal)	2022 tahminî
• Toplam	$850,5 milyar[2] (20.)
• Kişi başına	$36.227[2] (29.)
Gini (2017)	34.1 orta
İGE (2019)	0.916 çok yüksek · 23.
Para birimi	Yeni Tayvan doları (TWD)
Zaman dilimi	UTC+8 (CST)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+886
İnternet alan adı	.tw

Tayvan ya da resmî adıyla Çin Cumhuriyeti (Basitleştirilmiş Çince: 中华民国; Geleneksel Çince: 中華民國; pinyin: Zhōnghuá Mínguó), Tayvan Adası ile Penghu, Kinmen, Matsu ve bazı diğer adacıklarda yerleşik bir Doğu Asya ada ülkesi. Tayvan resmî olarak, Çin'i yöneten Çin Komünist Partisi'ni Çin anakarasında işgalci güç olarak kabul eder. 1949 yılından günümüze kadar sık sık Çin Halk Cumhuriyeti ile olan rekabetiyle gündeme gelen Tayvan yönetimi, Çin anakarasında kontrol ve yönetim hakkı iddia ederek kendini gerçek Çin olarak tanımlar.

1912'de bugünkü Çin topraklarında "Çin Cumhuriyeti" ismiyle kurulan ve günümüzde Tayvan olarak bilinen ülke, Birleşmiş Milletler kurucu üyesiydi. Çin Cumhuriyeti, Tayvan adası da dahil olmak üzere çevre adaları II. Dünya Savaşı sonrasında sınırları içerisine dâhil etmişti. 1949 yılındaki Çin İç Savaşı'nı Çin Milliyetçi Partisi'nin (Kuomintang) kaybetmesi üzerine Çin toprakları Çin Komünist Partisi yönetimine girdi ve komünist parti tarafından Çin Halk Cumhuriyeti kuruldu. Çin Milliyetçi Partisi lideri Çan Kay Şek Tayvan adasına kaçtı ve Çin Cumhuriyeti'nin burada devam ettiğini dünyaya ilan etti.

1949 yılındaki bu yeniden kuruluş başta Batılı ülkeler olmak üzere Dünya devletlerinin çoğunluğu tarafından kabul gördü. 1971 yılına gelindiğinde değişen Dünya dengeleri nedeniyle Çin Cumhuriyeti (Tayvan) Birleşmiş Milletler'den çıkarıldı ve yerine ÇHC dahil edildi. Günümüzde Çin Cumhuriyeti sadece 23 ülke tarafından tanınmaktadır; ancak birçok ülke gayriresmî olarak ekonomik ve kültürel ilişkilerde bulunur. Günümüzde Çin ifadesi genellikle Çin Halk Cumhuriyeti'ni ifade etmek için kullanılırken Çin Cumhuriyeti'ne ise Tayvan denmektedir. Bunun yanında Tayvan, uluslararası kuruluşlara Çin Taypesi (Chinese Taipei) adı ile üye olmuştur. Nüfusunun %90'ından fazlası Han Çinlisi olan bu ada Çin Halk Cumhuriyeti ile yoğun ticarî ilişkilerde bulunmakla birlikte kıta devleti ile karşılıklı silahlanma durumu da söz konusudur. Tayvan'ın en fazla mal ihraç ettiği ülke Çin olmasına rağmen uluslararası tanınma çabaları ile BM üyeliği istekleri Çin Halk Cumhuriyeti'nin veto ve tehditleri ile karşılaşmaktadır.^[3]

Tarihi

Çin tarihi

İlk Çağ Üç Hükümdar ve Beş İmparator Xia Hanedanı Shang Hanedanı Zhou Hanedanı Batı Çov Doğu Çov İlkbahar ve Sonbahar Dönemi Savaşan Devletler Çağı Çin Han Batı Han Sin Doğu Han Orta Çağ Üç İmparatorluk Vey Vu Şu Çen Hanedanı Batı Çen Doğu Çen Beş Hu On Altı Krallık Güney Kuzey Hanedanları Sung Kuzey Vey Ki Lyang B.Vey D.Vey Çen K.Çov K.Ki Sui Hanedanı Tang Hanedanı Beş Hanedan On Krallık Vu Min Hou Ling Chu Qian Şu Hou Tang Güney Han Hou Şu Hou Jin Jing Nan Nan Tang Hou Han Vuyue Kuzey Han Hou Çov Yeni Çağ Sung K.Sung Lyav Batı Hya G.Sung Kin Yuan Hanedanı Ming Hanedanı Kuzey Yuan Güney Ming Da Şun İkinci Jin Çing Yakın Çağ Çin Cumhuriyeti (1912-1949) Mançukuo Çin Halk Cumhuriyeti Çin Cumhuriyeti (Tayvan)

Boxer Ayaklanması'nı takiben 1911'de Çing Hanedanlığı'nın devrilmesiyle Milliyetçi Parti lideri Sun Yat-sen'in çalışmalarıyla kurulmuş ve Çin'in 2000 yıllık imparatorluk yönetimini sona erdirmiştir. İlk başkanı Sun Yat-sen kısa süre sonra görevden çekilince yerine General Yuan Shikai geçmiş ve bir süre sonra diktatörlük eğilimleriyle ülkeyi yeniden zor bir sürece sokmuştur. 1916'da Yuan'ın ölmesiyle iyice gerilen atmosferde yabancı karşıtlığı artmış ve 4 Mayıs 1919'da öğrencilerin yabancı malları boykot ettiği bir ayaklanma patlak vermiştir.^[4]

Çin Komünist Partisi'nin kurulması

Rusya'daki Bolşevik devrimin başarısından cesaret alan bir grup aydın 1921'de Çin Komünist Partisi'ni kurmuştur. Üyeleri arasında Zhou En Lai ve Mao Zedong gibi daha sonradan büyük önem kazanacak olan isimler bulunmaktadır. Çin Komünist Partisi ile Sun Yat-sen'in kurduğu Çin Milliyetçi Parti arasında ilişkiler başlarda iyi olsa da 1925'te Yat-sen'in ölmesiyle bu ilişkiler bozulmuştur. Sun Yat-sen'in yerine geçen Çan Kay Şek, Çin Komünist Partisi'nin aksine Batı'ya yaklaşmaktan yana olduğu için iki parti karşı karşıya gelmiştir. Bir komünist ihtilâlinden korkan Çan Kay Şek önce davranmış olmak için 1927'de birçok komünisti öldürtmüştür. Bu gerilim, ülkeyi milliyetçiler ve komünistler arasında uzun süren Çin İç Savaşı'na sürüklemiştir.^[5]

1931 yılında komünistler, Jiangxi eyaletinin Ruijin kentinde bir Çin-Sovyet hükûmeti kurdu. Çan Kay Şek'in sürekli saldırılarına hedef olan eyalette eşit olmayan şartlarda gerçekleşen çatışmalarda 1934'te komünistler iyice zor duruma düştüler. Bu yenilgi durumu Mao'nun Çin'e uygun olmayan Sovyet yöntemleri bırakıp kendilerine özgü yöntemler meydana getirmesi gerektiği fikriyle ön plâna çıkmasını sağlamıştır. Mao, çoğunluğun köylü olduğu Çin'de kentlerden vazgeçip hareketi kırsal kesime taşımıştır. Kırsal gerilla taktikleri uygulamaya başlayan Mao 1934'te, 90.000-100.000 askerle uzun sürecek bir harekât başlatmış, bir yandan milliyetçilerle, bir yandan da yerel beylerle savaşarak 1936'da sadece birkaç bin askerle Yenan'a ulaşmıştır.^[6]

Japon İşgali

Bu arada İmparator Hirohito yönetiminde gittikçe güçlenen ve emperyalist hedefleri doğrultusunda Çin'in kuzey bölgesi Mançurya'yı ele geçirmek isteyen Japonya, 1931 yılında^[7] Çin'i işgale başlar. Kısa sürede Mançurya'yı ele geçiren ve Mançukuo adıyla kendisine bağlı uydu bir devletçik kuran Japonlara karşı bir halk direnişi başlar. Bu bağımsızlık savaşını örgütleyen Mao Zedong önderliğindeki Çin Komünist Partisi, halk içerisinde taraftar toplar. 1941 yılında İngiltere ve Amerika savaşa Çin'in yanında girer. 1945 yılında Sovyetler Birliği'nin müdahalesi ve Hiroşima ve Nagasaki'ye atom bombası atılması sonucunda Japonlar geri çekilir. Japonların çekilmesiyle komünistler ve milliyetçiler arasındaki gerilim yeniden ortaya çıkar.

Çin-Japon Savaşı özellikle Çin Komünist Partisi'nin işine yaramıştır. Savaş boyunca günden güne halkın desteğini kazanan Çin Halk Cumhuriyeti, Japon askerlerinden kalan silahlar sayesinde düzenli bir ordu hâline gelen komünist kuvvetler, Sovyetler Birliği'in de Mançurya'ya yardıma gelmesiyle daha zengin eyaletlerde de etkilerini arttırmaya başlamışlardır. 1948'den itibaren Mao taktik değiştirir ve hem askerî gücüyle, hem de halkçı politikalarla kısa sürede ülkede kontrolü eline alır. 1949'da önce Pekin'i, daha sonra diğer birçok önemli şehri eline geçiren Mao, 1 Ekim 1949'da Çin'i kurar.

Bağımsızlık savaşında komünistleri cephe gerisinden vurarak ülke savunmasında zayıflığa sebep olan milliyetçi yönetim, daha sonra arkasına ABD'yi alarak halkın tepkisini çekmeye devam eder. Halk desteğinin ÇHC'ya kaymasından dolayı otoritesini korumak için girişimlere yönelen Çan Kay Şek önderliğindeki parti yönetimi, 1949 yılında kesin yenilgiye uğrar. Formoza adasına (Tayvan) kaçan Çan Kay Şek ise burada 1928 Çin Cumhuriyeti'nin devamı olduğu iddiasıyla bir hükûmet kurar.

Coğrafya

Taipei

Yeni Taipei

Keelung

Taoyuan

Hsinchu (ilçe)

Hsinchu

Miaoli

Taichung

Changhua

Penghu

Nantou

Yunlin

Chiayi (ilçe)

Chiayi

Tainan

Kaohsiung

Pingtung

Yilan

Hualien

Taitung

Tayvan

Kinmen

Matsu

Fujian Eyaleti (Çin)

Tayvan Boğazı

Güney Çin Denizi

Doğu Çin Denizi

Pescadores
Boğazı

Bashi Boğazı

Filipin Denizi
(Büyük Okyanus)

Tayvan'ın idarî birimlerini gösteren tıklanabilir harita

Çin Halk Cumhuriyeti tarafından kontrol edilen arazi, 36.193 kilometrekarelik birleşik alana sahip 168 adadan oluşur.^[8][9]

Tarihsel olarak Formosa denilen ana ada, 35.808 kilometrekare büyüklüğünde ve Çin anakarası'nın güneydoğu kıyısından Tayvan Boğazı boyunca yaklaşık 180 kilometre (112 mi) uzanan bu alanın yüzde 99'unu oluşturur. Kuzeyinde Doğu Çin Denizi, doğusunda Filipin Denizi, güneyinde Luzon boğazı ve güneybatısında Güney Çin Denizi yer alır. Tayvan Boğazı'ndaki Penghu Adaları, Çin kıyılarına yakın Kinmen, Matsu ve Wuqiu adaları ve bazı Güney Çin Denizi adaları dahil olmak üzere daha küçük adaları da vardır.

Ana ada, eğimli bir fay bloğu olup çoğunlukla doğu kıyısına paralel beş engebeli sıradağdan oluşan doğudaki üçte ikisi arasındaki zıtlıkla ve Tayvan nüfusunun çoğunluğunun ikamet ettiği batıdaki üçüncü bölgenin düz ila hafif inişli çıkışlı ovaları ile tanımlanır. En yükseği 3.952 m (12.966 ft)‘lik Yushan olan ve Tayvan'ı dünyanın dördüncü en yüksek adası yapan 3.500 metrenin üzerinde birkaç zirvesi vardır. Bu sıraları oluşturan tektonik sınır hala aktiftir ve ada, birkaçı oldukça yıkıcı birçok depremi yaşamaktadır. Ayrıca Tayvan Boğazı'nda birçok aktif denizaltı yanardağı vardır.

Jian Nan subtropikal yaprak dökmeyen ormanları, Güney Çin Denizi Adaları, Güney Tayvan muson yağmur ormanları ve Tayvan subtropikal yaprak dökmeyen ormanları olmak üzere Tayvan’ın dört karasal ekolojik bölgesi vardır.^[10] Doğudaki dağlar yoğun şekilde ormanlıktır ve çok çeşitli yaban hayatına ev sahipliği yaparken batı ve kuzey ovalarında ise arazi kullanımı yoğundur. Ülkenin, 2019 Orman Peyzaj Bütünlük Endeksi ortalama puanı 6,38/10 idi ve 172 ülke arasında dünyada 76. sıradaydı.^[11]

Demografi

g t d Tayvan büyük şehir ve merkezleri 2020 sayımı[12]
	Sıra	Şehir ismi	İlçe	Nüfus	Sıra	Şehir ismi	İlçe	Nüfus
Yeni Taipei Tayçung	1	Yeni Taipei	Yeni Taipei	4,020,572	11	Pingtung	Pingtung	198,795	Kaohsiung Taipei
	2	Tayçung	Tayçung	2,815,704	12	Zhubei	Hsinchu	194,941
	3	Kaohsiung	Kaohsiung	2,774,571	13	Yuanlin	Changhua	125,071
	4	Taipei	Taipei	2,642,877	14	Douliu	Yunlin	108,634
	5	Taoyuan	Taoyuan	2,250,954	15	Taitung	Taitung	105,138
	6	Tainan	Tainan	1,880,216	16	Toufen	Miaoli	103,806
	7	Hsinchu	Hsinchu	449,113	17	Hualien	Hualien	103,324
	8	Keelung	Keelung	368,932	18	Nantou	Nantou	99,224
	9	Chiayi	Chiayi	267,653	19	Yilan	Yilan	95,589
	10	Changhua	Changhua	235,022	20	Miaoli	Miaoli	87,960

Uluslararası ilişkiler

Günümüz itibarıyla aşağıdaki 13 ülke Çin Cumhuriyeti'ni tanımakta ve resmî diplomatik ilişkilerde bulunmaktadır. Tarihler, ilişkilerin başladığı veya sürekli olduğu dönemleri yıldız işaretiyle (*) Taipei'de büyükelçiliği olan ülkeleri belirtir:

Bunların hâricinde aralarında Birleşik Devletler, Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çoğu ve 47 devlet Tayvan ile ekonomik ve kültürel ilişkiler kurmaya devam ederler. Bu ülkelerin pek çoğu Tayvan'da büyükelçilik benzeri, ekonomik ve kültürel ilişkilerin gerçekleştirildiği ofisler bulundururlar.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Republic of China ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

• Chinese Taipei
• Tayvan (Ada)
• Tayvan'da LGBT hakları

Kaynakça