Anatomia ryb

Budowa zewnętrzna ciała ryby

1 – płetwa grzbietowa; 2 – płetwa tłuszczowa; 3 – płetwa ogonowa (ogon); 4 – płetwa odbytowa; 5 – płetwa piersiowa; 6 – płetwa brzuszna; 7 – żuchwa; 8 – szczęka; 9 – wieczko skrzelowe; 10 – promienie podskrzelowe; 11 – nasada ogona; 12 – linia boczna; 13 – poprzeczny rząd łusek; 14 – pysk; 15 – oko; 16 – głowa; 17 – głębokość ciała; 18 – podstawa płetwy ogonowej; 19 – odległość od pyska do potylicy

Budowa zewnętrzna

Kształt i wymiary ciała

Jednym z elementów dostosowywania się do warunków środowiska, zapełniania wolnych nisz ekologicznych jest kształtowanie sylwetki ciała ułatwiającej poruszanie się, zdobywanie pokarmu i ucieczkę przed drapieżnikami. Kształt ciała ryby ma ścisły związek z rodzajem ruchów lokomotorycznych, szybkością pływania^[1] i terenem ich bytowania^[2]. Różnorodność kształtów ciała ryb wskazuje jak duże zdolności przystosowawcze posiada ta grupa zwierząt.

Poruszanie się w wodzie wymaga ciągłego pokonywania jej oporu, w czym niewątpliwie pomaga odpowiednio dostosowany, opływowy, hydrodynamiczny kształt ciała.

Przykładowe kształty ciała ryb
(a)	(b)
(c)	(d)
(e)	(f)
(g)	(h)

Wyróżniane są jego następujące typy:

• podstawowy – ciało wrzecionowate (a), owalne w przekroju poprzecznym, charakterystyczne dla ryb pływających z dużą prędkością w wodach pelagialnych (np. tuńczyki)
• torpedowaty – kształt zbliżony do podstawowego, ciało bardziej wydłużone, lekko bocznie spłaszczone, w przekroju poprzecznym łagodnie elipsowate, typowe dla drapieżników pływających w wodach pelagialnych, umożliwia osiąganie dużych prędkości kosztem obniżenia zdolności manewrowych
• strzałkowaty (b) – ciało wyraźnie wydłużone, masywny ogon, szybko pływające drapieżniki, (barrakudowate, szczupakowate)
• silnie bocznie spłaszczony (c)- umożliwia szybkie pływanie w toni oraz precyzyjne manewrowanie wśród przeszkód, roślinności, szczelin skalnych itp. (okoniokształtne)
• igłowaty (d) – ciało bardzo długie i cienkie, owalne w przekroju poprzecznym (iglicznie)
• węgorzowaty (e) – ciało długie, przypominające węża, okrągłe w przekroju poprzecznym, ryby żerujące w mule, gęstej roślinności (węgorzokształtne)
• wstęgowaty – ciało długie, bocznie spłaszczone
• spłaszczony grzbietobrzusznie – część grzbietowa i brzuszna mocno spłaszczone, ciało symetryczne, ryby prowadzące przydenny tryb życia (rajowate)
• asymetrycznie bocznie spłaszczony (f) – ciało niesymetryczne, ryby prowadzące przydenny tryb życia (flądrokształtne)

oraz inne, spotykane u ryb szczególnie wyspecjalizowanych jak najeżkowate, koniki morskie (g), samogłowowate (h), żaglicowate, paszczękowate, żabnicokształtne.

Przy opisywaniu ryb stosowane są określone schematy wykonywania pomiarów ich ciała. Jednym z podstawowych parametrów jest jego długość.

 Zobacz też: Pomiary ryb.

Długość ciała ryb jest bardzo zróżnicowana i waha się od 0,7 cm u Schindleria brevipinguis do 18,8 m u rekina wielorybiego.

Płetwy

Kształt ciała ryby uzupełniają płetwy, które są narządami służącymi do utrzymywania równowagi ciała oraz do regulowania prędkości i kierunku poruszania się w wodzie. Istotnym elementem wpływającym na sprawność ruchu jest rozkład, kształt i rozmiar płetw.

 Osobny artykuł: Płetwa.

Powłoka ciała

Zewnętrzną warstwą ciała wszystkich ryb jest skóra, która stanowi zabezpieczenie organizmu przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi (urazy mechaniczne, czynniki chorobotwórcze) oraz zapewnia kontakt z otoczeniem^[1][3]. Pod względem różnorodności funkcji i budowy skóra ryb przewyższa skórę innych kręgowców^[3]. Jest mało rozciągliwa i na tyle elastyczna, by nie utrudniać ruchów przy pływaniu^[1]. Składa się z naskórka i skóry właściwej. Jest zaopatrzona w liczne, jednokomórkowe gruczoły, produkujące śluz lub płyn surowiczy^[1][3]. Śluz pełni funkcję ochronną oraz zmniejsza tarcie ciała w trakcie pływania. Większość gatunków ryb ma skórę pokrytą wytworzonymi przez nią łuskami, zdecydowanie poprawiającymi jej odporność na urazy mechaniczne. Szczególnie duże ilości śluzu wydzielają ryby bezłuskie, o nagiej skórze^[4].

 Osobny artykuł: Łuski (ryby).

O zabarwieniu skóry decydują komórki pigmentowe zwane chromatoforami^[4]. Podobnie jak u innych zwierząt ubarwienie może pełnić funkcję ostrzegawczą, kamuflującą (mimikra, mimetyzm) lub odstraszającą. Największą różnorodność ubarwienia i oryginalnych kształtów obserwuje się u ryb żyjących wśród raf koralowych (np. chetonikowate). Kolor skóry może zmieniać się pod wpływem bodźców zewnętrznych lub stanu fizjologicznego ryby^[1].

Skóra jest również dodatkowym narządem wymiany gazowej, wydalania oraz osmoregulacji.

Wiele gatunków wykształciło na skórze różnorodne wyrostki, ząbki skórne, tarczki, ciernie, kolce – nierzadko połączone z gruczołami jadowymi (skorpenokształtne) – oraz wyspecjalizowane narządy, jak fotofory (np. świetlikowate), narządy elektryczne (sum elektryczny, strętwy, mruki i drętwy), ampułki Lorenziniego (ryby młoty). Charakterystycznym dla ryb narządem zmysłu – umieszczonym pod powierzchnią skóry – jest linia boczna^[1][3].

Dymorfizm płciowy

Wśród ryb wykształciły się różnorodne formy różnic w morfologii samicy i samca (dymorfizm płciowy) przejawiające się w wielkości, ubarwieniu, pokroju ciała i kształcie płetw^[3]. Płetwy brzuszne samców ryb chrzęstnoszkieletowych przekształciły się w pterygopodium. Jego odpowiednikami u żyworodnych kostnoszkieletowych są: gonopodium, andropodium i priapium. Samce tych kostnoszkieletowych, które dojrzewają płciowo wcześniej niż samice są od nich zwykle mniejsze – samce wielu ryb głębinowych są kilka (5–7) razy mniejsze od samic^[3]. W wielu przypadkach różnice płciowe ujawniają się dopiero w okresie rozrodu (wysypka tarłowa, różnice w ubarwieniu). Łososiowate wykazują w okresie tarła tak zasadnicze zmiany w morfologii i ubarwieniu, że większość ryb ginie po pierwszym tarle^[3].

Budowa wewnętrzna

Ciało ryby podzielone jest na trzy główne rejony anatomiczne: głowę, tułów i ogon. Nie są one ściśle rozgraniczone, ponieważ nie występują wyraźne u innych kręgowców odcinki szyjny, lędźwiowy i ogonowy^[2]. Głowa rozpoczyna się od krańca pyska i kończy na granicy wieczka skrzelowego lub szczeliny skrzelowej^[2][4]. Za nią rozpoczyna się zawierający jamę ciała tułów, sięgający do otworu odbytowego. Ogon ryby tworzy odcinek rozpoczynający się za otworem odbytowym i biegnący do nasady płetwy ogonowej^[4]. U niektórych ryb otwór odbytowy jest przesunięty do przodu ciała w okolice głowy, a jama ciała rozciąga się aż do trzonu ogonowego^[2].

Głowa

Przednia, wysunięta i sięgająca po oczy część głowy nazywana jest pyszczkiem lub pyskiem ryby. W jego dolnej części mieści się otwór gębowy, od góry otoczony szczęką, a od dołu żuchwą (szczęką dolną). W górnej części pyska położone są otwory nozdrzowe^[4]. Kształt głowy, a szczególnie położenie otworu gębowego ma ścisły związek ze sposobem pobierania pokarmu. Ryby pobierające pokarm z powierzchni wody mają otwór gębowy w położeniu górnym (b), gatunki pływające w toni wodnej – w położeniu końcowym (a), a te, które wyszukują pokarm na dnie zbiornika – w położeniu dolnym (c). Spód głowy dzieli się na podbródek oraz podgardle^[4]. W okolicy otworu gębowego często występują wąsiki.

Po obu stronach głowy rozłożone są oczodoły z gałkami ocznymi; u poszczególnych gatunków leżą na różnej wysokości, mogą być przesunięte ku grzbietowej powierzchni głowy. Pomiędzy oczami a wieczkami skrzelowymi znajdują się policzki^[2]. Skrzela są osłonięte pokrywami skrzelowymi: kostnym wieczkiem skrzelowym lub fałdem skórnym^[2]. Za oczami minogów znajdują się ujścia worków skrzelowych, a u spodoustych – szczelin skrzelowych^[2] i tryskawki. Na głowie wielu gatunków występują różne kostne zgrubienia, fałdy skórnokostne lub chrzęstne oraz wyrostki skórne^[4] (np. odontody).

Szkielet

Szkielet ryb jest zbudowany z chrząstek (chrzęstnoszkieletowe) lub kości (kostnoszkieletowe). Składa się z czaszki, kręgosłupa, żeber, szkieletu pasów, szkieletu płetw oraz – charakterystycznych dla ryb kostnoszkieletowych – skostnień międzymięśniowych, tzw. ości. Szczęki są ruchome, z wyjątkiem zrosłogłowych, u których górna szczęka jest trwale połączona z puszką mózgową. Dużą ruchliwość szczęk ryby zawdzięczają połączeniu żuchwy z puszką mózgową za pośrednictwem górnej części łuku gnykowego (czaszka hyostyliczna).

Kręgosłup tworzą dwuwklęsłe (amficeliczne) kręgi, których liczba jest cechą gatunkową. Między kręgami zachowane są resztki struny grzbietowej. Do kręgów w części tułowiowej przytwierdzone są żebra. W obrębie kręgosłupa wyróżnia się dwa odcinki: odcinek żebrowy kęgosłupa od którego odchodzą żebra jak i odcinek ogonowy kręgosłupa, pozbawiony żeber.

Układ pokarmowy

Otwór gębowy zaopatrzony w ruchome szczęki, prowadzi do jamy gębowej. U wielu gatunków (wszystkich drapieżnych i niektórych roślinożernych) wyposażony w liczne zęby. Kształt i układ zębów jest zróżnicowany w zależności od rodzaju i sposobu zdobywania pokarmu, od dużych (żarłaczokształtne), bardzo ostrych (barrakudy, wargaczowate) do wyspecjalizowanych np. w rozgniataniu twardych skorup (papugoryby). Przebita szczelinami skrzelowymi gardziel przechodzi w przełyk, a ten rozszerza się w żołądek (nie występuje np. u karpiowatych). U ryb nieposiadających wyodrębnionego żołądka trawienie odbywa się w jelicie. Jelita ryb drapieżnych są krótsze niż u roślinożernych. Przy połączeniu żołądka z jelitem położone są wyrostki pyloryczne. Przewody trzustki i wątroby uchodzą do przedniej części jelita cienkiego (dwunastnica). Końcowy odcinek układu pokarmowego tworzy jelito grube i odbyt.

Układ rozrodczy

Ryby są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Sporadycznie zdarza się hermafrodytyzm (niektóre strzępielowate) i gynogeneza (odmiana partenogenezy). Znane są również gatunki zdolne do zmiany płci (Amphiprion, Premnas, Xiphophorus).

Układ rozrodczy składa się z gonad i przewodów wyprowadzających. U gatunków rozdzielnopłciowych samica posiada jajniki, a samiec – parzyste jądra.

Zapłodnienie zewnętrzne następuje u większości ryb. Są to gatunki jajorodne. Samica składa w wodzie ikrę, która jest polewana przez samca mleczkiem (spermą).

Zapłodnienie wewnętrzne występuje u gatunków jajożyworodnych. Następuje w czasie aktu kopulacji poprzez wprowadzenie do dróg rodnych samicy męskiego narządu kopulacyjnego (gonopodium – u ryb kostnoszkieletowych lub pterygopodium – u chrzęstnoszkieletowych).

U wielu gatunków występuje wyraźny dymorfizm płciowy.

Układ krwionośny

Układ krwionośny ryb opisano w artykule Układ krwionośny kręgowców.

Układ oddechowy

Krągłouste oddychają za pomocą worków skrzelowych^[4]. Funkcje narządów oddechowych umożliwiających pozostałym rybom oddychanie tlenem rozpuszczonym w wodzie pełnią skrzela, czasami połączone z tryskawkami, i w pewnym stopniu skóra^[3].

Wiele gatunków ma dodatkowe narządy i przystosowania służące do oddychania tlenem rozpuszczonym w wodzie jak też atmosferycznym^[4]. Są to wyspecjalizowane narządy działające na podobnej zasadzie jak płuca – silnie unaczynione ściany jamy gębowej, narząd nadskrzelowy, narząd błędnikowy (labirynt) lub ukrwiony odcinek tylnej części jelita, a u ryb dwudysznych pęcherz pławny. Wiele ryb oddycha pobierając tlen z wody przez skórę^[4][3]

 Osobny artykuł: Skrzela (anatomia).

Z układem oddechowym jest w pewnym stopniu związany ich narząd hydrostatyczny, czyli pęcherz pławny^[4].

Układ percepcyjny / sensoryczny

Większość ryb posiada wysoko rozwinięte narządy zmysłów. Prawie wszystkie ryby żyjące w świetle dziennym mają tak wysoce rozwinięty zmysł wzroku, że widzą kolory co najmniej tak dobrze jak ludzkie oko. Wiele ryb ma również chemoreceptory odpowiedzialne za niezwykle wyostrzone i czułe zmysły "smaku" i "węchu". Wodnym odpowiednikiem wąchania powietrza, jest smakowanie wody. Wiele ryb chociaż mają uszy, nie słyszy zbyt dobrze. Fale dźwiękowe trudniej rozchodzą się w wodzie niż w powietrzu. Zwierzęta na lądzie przy poruszaniu się hałasują, ryby natomiast wytwarzają drgania wody. Większość ryb ma czułe receptory, tworzące system linii bocznej, który wykrywa delikatne prądy i wibracje wody - wyczuwając ruch pobliskich ryb i ofiar^[5]. Rekiny mogą wyczuwać częstotliwości nawet w zakresie od 25 do 50 Hz przez swoją linię boczną^[6]. Ryby orientują się w przestrzeni wodnej za pomocą punktów orientacyjnych i korzystają z map mentalnych opartych na rozpoznanych punktach orientacyjnych. Zachowanie ryb w labiryntach ujawnia, że posiadają one pamięć przestrzenną^[7].

Przypisy